Język ukraiński należy do najstarszych i najbardziej ciągłych tradycji językowych Europy Wschodniej. Jego geneza jest ściśle związana z dziejami Rusi Kijowskiej, jednego z najważniejszych organizmów państwowych średniowiecznej Europy. Ruś Kijowska, ukształtowana w IX–X wieku, obejmowała rozległe terytoria zamieszkane przez wschodniosłowiańskie plemiona, które mimo wspólnej przestrzeni politycznej nie tworzyły jednolitej wspólnoty językowej. Już na tym etapie istniało zróżnicowanie dialektalne, które miało kluczowe znaczenie dla dalszego rozwoju poszczególnych języków wschodniosłowiańskich.
Na ziemiach dzisiejszej Ukrainy funkcjonowała żywa mowa ludowa, używana w codziennej komunikacji, w rodzinie, w pracy i w życiu wspólnot lokalnych. Po przyjęciu chrześcijaństwa w 988 roku do sfery pisanej wkroczył język cerkiewnosłowiański, który stał się językiem liturgii, kronik i administracji. Ukraińska lingwistyka historyczna jednoznacznie podkreśla, że język ten nie był tożsamy z mową ludności i pełnił funkcję kultową oraz urzędową. W praktyce oznaczało to istnienie dwóch równoległych porządków językowych: pisanego i mówionego.
Badania prowadzone przez Інститут мовознавства ім. О. О. Потебні НАН України wskazują, że już w X–XI wieku na obszarze południowej Rusi pojawiały się cechy językowe odróżniające ten region od północnych i północno-wschodnich ziem ruskich. Dotyczyło to zarówno fonetyki, jak i gramatyki oraz słownictwa. W tekstach kronikarskich i dokumentach kancelaryjnych można odnaleźć ślady lokalnej wymowy, uproszczeń fleksyjnych oraz wyrazów związanych z rolniczym, osiadłym trybem życia, charakterystycznym dla ziem ukraińskich.
Wybitny ukraiński językoznawca Jurij Szewelow w swojej pracy „Історична фонологія української мови” wykazał, że rozwój języka ukraińskiego rozpoczął się znacznie wcześniej, niż sugerowały starsze, uproszczone koncepcje. Jego badania dowodzą, że już w epoce Rusi Kijowskiej istniały procesy fonologiczne, które później stały się typowe wyłącznie dla języka ukraińskiego. Oznacza to, że język ten nie wyłonił się nagle w nowożytności, lecz stanowi rezultat długotrwałego, stopniowego rozwoju zapoczątkowanego w średniowieczu.
Po rozpadzie Rusi Kijowskiej w XIII wieku, spowodowanym m.in. najazdami mongolskimi, dawna jedność polityczna przestała istnieć, jednak ciągłość językowa na ziemiach ukraińskich została zachowana. W kolejnych stuleciach obszary te znalazły się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W tym okresie wykształcił się tzw. język ruski kancelaryjny, używany w administracji i dokumentach państwowych. Ukraińscy badacze podkreślają, że język ten był bezpośrednim kontynuatorem południoworuskiej tradycji językowej i zawierał liczne cechy późniejszego języka ukraińskiego.
Przełom nastąpił w XIX wieku wraz z rozwojem nowoczesnej świadomości narodowej. Twórczość Tarasa Szewczenki oraz innych pisarzy i intelektualistów udowodniła, że język oparty na mowie ludowej może stać się pełnoprawnym językiem literackim. Jak podkreśla Iwan Ohijenko w pracy „Історія української літературної мови”, nie był to akt stworzenia nowego języka, lecz świadome utrwalenie wielowiekowej tradycji, której początki sięgają Rusi Kijowskiej.
W XX wieku język ukraiński przeszedł proces kodyfikacji i standaryzacji, m.in. poprzez opracowanie nowoczesnej ortografii. Okres radziecki przyniósł jednak liczne ograniczenia jego użycia w edukacji, nauce i mediach. Mimo to język przetrwał, zachowując swoją odrębność i ciągłość historyczną. Współczesna ukraińska lingwistyka, reprezentowana m.in. w publikacjach Української енциклопедії НАН України, jednoznacznie stwierdza, że język ukraiński wywodzi się z południowej tradycji językowej Rusi Kijowskiej i rozwijał się niezależnie od języka rosyjskiego.
Źródła
Інститут мовознавства ім. О. О. Потебні НАН України
Шевельов Ю., Історична фонологія української мови
Огієнко І., Історія української літературної мови
Українська енциклопедія НАН України, hasła: „Київська Русь”, „Українська мова”
